ŞİRKƏTİMİZ BÜTÜN DÜNYADA «AĞILLI KƏNDLƏR» YARATMAĞA HAZIRDIR

Yüksək texnologiyalar Azərbaycan şirkətlərinin nəinki öz məhsulları ilə rəqabət apara bildiyi sahələrdəndir, həm də qiymət/keyfiyyət nisbətinə görə çox vaxt xarici analoqlarını üstələyir. Bundan əlavə, innovasiyaların inkişafı ölkələrin rəqabət qabiliyyətini artırmaqla iqtisadiyyata müsbət təsir göstərməyə imkan verir. SINAM şirkətinin prezidenti Elçin Əliyev dövlət səviyyəsində innovasiyaların tətbiqini necə sürətləndirmək və bu sahədə ölkənin rəqabət qabiliyyətini necə artırmaq barədə danışıb.

• Mən birbaşa sualla başlamaq istərdim. Azərbaycanda innovasiyaların inkişafı sizi qane edirmi?

Olduqca maraqlı sualdır və daha çox izaha ehtiyac vardır. Həqiqətən də Azərbaycan son 10 ildə innovasiyalar sahəsində irəliyə nəhəng sıçrayış etmiş, praktiki olaraq bütün sahələrdə hökumətin rəqəmsallaşması ilə məşğul olmuşdur. Bu gün ölkədə rəqəmsal hökumətlə bu və ya digər şəkildə qarşılaşmayan insan tapmaq çətindir. Təbii ki, bu işdə vaxtilə ölkə vətəndaşlarının ehtiyacları üçün əsas xidmətlərin istifadəyə verilməsini təmin edən “ASAN xidmət” böyük rol oynamışdır. Lakin digər qurumlar da, xüsusilə Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi innovasiyaların insan həyatının müxtəlif sahələrində tətbiqi istiqamətində böyük işlər görür. Hesab edirəm ki, yaxın 5 ildə “rəqəmsal” dövlət xidmətlərinə yekun keçidi proqnozlaşdırmaq olar ki, bu da vətəndaşların onlara göstərilən xidmətlərdən rahatlığını daha da artıracaq və bütün sahələr üzrə idarəetmə keyfiyyətinin əhəmiyyətli dərəcədə artmasına və həm lokal, həm də qlobal çağırışlara sürətli reaksiya verilməsinə gətirib çıxaracaqdır. Yeri gəlmişkən, hətta bir qədər paradoksal da olsa, bizdə hökumətin özəl sektorla müqayisədə innovasiyalar sahəsində daha fəal olmasını qeyd etmək olar. Lakin dövlət tərəfindən daha çox diqqət yetirilməsini tələb edən başqa bir şey var. Əlbəttə, “ağıllı şəhər” və “ağıllı kənd” kimi texnologiyaların kompleks tətbiqi də daxil olmaqla ölkədə hər yerdə innovasiyaların tətbiqi davam edir. Lakin İT məhsullarının ixracı vasitəsilə innovasiyaların gəlir əldə etmək yolu kimi dövlətin rəqabət qabiliyyətini təmin etmək üçün həyati əhəmiyyət kəsb etdiyinə baxmayaraq innovativ iqtisadiyyata az diqqət yetirilir. Düzdür, bu gün Azərbaycanın İT şirkətləri dünyanın 30-dan çox ölkəsinə yüksək texnologiyalı məhsullar ixrac edirlər, lakin ixrac həcmi və milli həllər üçün potensial bazarlar hələ də yetərli deyil.

• Vəziyyəti dəyişmək üçün nə etmək lazımdır?

Fikrimcə, dövlət sektorunda Azərbaycanın İT şirkətlərinə və uyğun olaraq onların məhsullarına daha çox inam yaranmalı və təbii ki, idarə və müəssisələr də belə məhsulların öz tərəflərindən yaradılmasını dayandırmalıdırlar. Qeyd etmək istərdim ki, Azərbaycanda son illər bəzi dövlət təşkilatları İT üzrə məsələlərinin həlli üçün özlərinin İT şöbələrini yaratmışlar. Əslində, belə yanaşma dünya praktikasına uyğun deyildir və strateji mənada gec-tez konkret idarə və ya müəssisədə texnologiyaların inteqrasiyasına əngəl törədəcək və istisna etmirəm ki, buna görə də sonda dövlət xeyli artıq pul ödəməli olacaqdır.

Axı niyə bəzi idarə və ya müəssisələr öz İT həllərini yaradırlar? Onlar fikirləşirlər ki, əgər özümüz daxildə komanda yaradaraq sıfırdan texnologiya yaradıb onu tətbiq edə biləriksə, nəyə görə İT şirkətə vəsait ödəməliyik. Eyni zamanda nəzərə alınmır ki, İT şirkətlərdə bir çox hallarda artıq sınaqdan keçirilmiş və bu və ya digər idarə və ya müəssisədə uğurla istismar olunan hazır həll vardır. Bundan başqa İT şirkətinin həllinin arxasında bir çox mürəkkəb İT layihələrini uğurla həyata keçirmiş təcrübəli komanda dayanır. Nəticə etibarı ilə belə dövlət qurumları gectez heç bir təkmilləşdirmə imkanı olmayan özlərinin yaratdıqları İT sistemlərinin girovuna çevriləcəklər. Məgər ABŞ Müdafiə Nazirliyi və ya bu ölkənin digər dövlət idarələri İT həlləri özləri hazırlayırlar? Microsoft, Cisco, Oracle, IBM və bir çox başqa innovativ Amerika şirkətləri onların ABŞ hökuməti tərəfindən müqavilələrlə dəstəklənməsi təmin olunmasaydı qlobal nəhənglərə çevrilə bilməzdilər. Bu dünya nəhəngləri öz ölkələrində ayaq tutaraq qlobal genişlənmə imkanları əldə etdilər. Eyni prosesi Çində, Almaniyada, İsraildə və s. ölkələrdə müşahidə etmək olar. Hesab edirəm ki, Azərbaycanda da dövlət strukturları İT texnologiyaları sahəsində texniki tapşırıqları hazırlamalı və sonra dəqiq seçim yolu ilə bu tapşırıqlara uyğun inteqrasiya üçün ən yaxşı İT həllini müəyyənləşdirməlidirlər. İnanın ki, Azərbaycanın böyük İT şirkətləri ən çətin inkişaf yolunu keçmişlər və 20 ildən artıq təcrübəyə və güclü səriştəli komandalara malikdirlər. Biz istənilən çağırışlara cavab verməyə və dünyanın bir çox ölkələrində miqyaslana biləcək həllər yaratmağa hazırıq. Əgər ölkə daxilində bizə etibar etmirlərsə və xarici analoqlara üstünlük verirlərsə, onda xarici ölkələrdə biz hansı inamdan danışa bilərik?

• Bununla yanaşı, yerli İT şirkətlərinin həllərindən istifadə edən dövlət qurumları da az deyil və bu nəzərə çarpacaq nəticə verirmi?

Siz tamamilə haqlısınız. Bir çox dövlət idarələri yerli şirkətlərin təqdim etdiyi ən yaxşı İT həllərini tətbiq edirlər ki, bu da onlara öz funksiyalarını daha səmərəli yerinə yetirməyə imkan verir.
Nümunə üçün Azərbaycan Mərkəzi Bankını götürək. Mərkəz Bank öz məsələlərinin realizasiyası üçün ən yaxşı həlləri cəlb etməsəydi o, texnoloji cəhətdən hazırkı qədər güclü təchiz olunmazdı. Optimal yanaşma sayəsində Mərkəzi Bank Hökumət Ödənişlər Portalı yarada bildi ki, bu portal vasitəsilə hər ay on milyonlarla manat dəyərində bir neçə milyon tranzaksiya həyata keçirilir. Bu platforma ən qabaqcıl platformalardan biridir və bir çox ölkələrin nümayəndələri bu sahədə Azərbaycan təcrübəsini öyrənməyə davam edir. Azərbaycan Mərkəzi Bankı həmçinin sertifikatlaşdırılmış rəqəmsal imza və elektron sənəd dövriyyəsi sistemlərini tətbiq etmişdir. Funksionallıq baxımından bu həllər Qərb ölkələrinin mərkəzi banklarındakı analoji həllərdən heç bir şəkildə geri qalmır. Yeri gəlmişkən, Azərbaycan Mərkəzi Bankı üçün bu həllərin bir çoxu SİNAM tərəfindən yaradılmışdır.

Digər parlaq nümunə isə dünya səviyyəsində tanınan “ASAN Viza” məhsuludur. Təbii ki, “ASAN xidmət” informasiya texnologiyaları üzrə ixtisaslı mütəxəssislər komandası yaradaraq müstəqil şəkildə vizaların verilməsi sistemini hazırlaya bilərdi. Lakin müəssisənin rəhbərliyi bu layihəyə yerli İT şirkətini, xüsusilə də informasiya təhlükəsizliyi standartlarının müasir tələblərinə uyğun olaraq elektron vizaların verilməsi sistemini yaradan SINAM şirkətini cəlb etmək qərarına gəldi. Hesab edirəm ki, “ASAN Viza”sisteminin yaradılması son illər ölkəmizə turist axınına güclü təkan vermişdir. Yeri gəlmişkən, “ASAN Viza” dövlətözəl tərəfdaşlıq (PPP, Public Private Partnership) modeli əsasında yaradılmışdır. Bu əslində dövlət və biznes tərəflərinin hər birinin maraqları gözlənilməklə sosial əhəmiyyətli vəzifələrin həlli üçün qarşılıqlı fəaliyyət imkanlarını təmin edir. Bu model həm dövlət, həm də biznes üçün müsbət cəhətlərə malik olduğundan Qərbdə getdikcə populyarlaşır.

• Əldə etdiyimiz məlumata görə, SINAM bu modelə getdikcə daha çox diqqət yetirir. Onun üstünlükləri nədir?

Dövlət-özəl tərəfdaşlıq modeli çərçivəsində layihə həyata keçirərkən xərclərin bir hissəsini biznes öz üzərinə götürür, lakin sonradan öz xərclərini ödəmək üçün bu layihədən müəyyən maliyyə gəliri əldə edir. Dövlət-özəl tərəfdaşlıq modelini tətbiq etməklə tərəflər gələcək uğurları üçün öz üzərinə məsuliyyət götürür, məqsədlərə birgə nail olmağa köməklik göstərir və hər şey son nəticədə sinerji effektinə gətirib çıxarır. Axı, başa düşmək lazımdır ki, dövlət, prinsipcə, həmişə hər şeyi ödəyə və məsuliyyət daşıya bilməz və demək olar ki, həmişə səriştəli tərəfdaşlara ehtiyac duyur və özəl biznes çox vaxt dövlət sektorunda olmayan bacarıq və biliklərə malik olur. Belə bir model uğurludur, çünki tərəflər bir-birini tamamlayır və nəticədə məqsədə birlikdə nail olurlar. Məsələn, öz rəqəmsal imza həlli ilə SINAM dövlət-özəl tərəfdaşlığı çərçivəsində Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi tərəfindən yeni nəsil SİMA bulud rəqəmsal imza həllinin hazırlanmasına cəlb olunmuşdur. Tərəflərin hər biri unikal səriştəyə malikdir və onlar birlikdə beynəlxalq standartlara cavab verən və uğurla inkişaf edən məhsul yarada bildilər. SINAM şirkəti elektron imza üzrə SPKİS adlanan tam kompleks həllər təqdim etmiş və bu həllər SİMA sisteminə inteqrasiya olunmuşdur. Yeri gəlmişkən, şirkətimizin SPKİS rəqəmsal imza həlli beynəlxalq auditdən uğurla keçmiş və dünyanın aparıcı konsaltinq şirkətlərindən biri olan Deloitte tərəfindən sertifikatlaşdırılmışdır ki, bu da keyfiyyəti və beynəlxalq standartlara uyğunluğu əyani şəkildə nümayiş etdirir.

Ölkədə dövlət-özəl tərəfdaşlığının inkişafı üçün müvafiq qanun layihəsi də hazırlanmışdır ki, onun qəbulu bu modelin ölkədə müxtəlif sahələrdə, o cümlədən yüksək texnologiyalar sahəsində tətbiqinə yeni təkan verəcəkdir. Bu modellə bağlı təcrübəmizdən danışsaq, yuxarıda göstərilən nümunələrə əlavə olaraq, dövlət müəssisələri üçün maliyyə hesabatlarının idarə edilməsi sistemi (SERP), eləcə də Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi ilə rəqəmsal imza layihələrini qeyd etmək olar. Hər iki layihə uğurla inkişaf edir və SINAM dövlət-özəl tərəfdaşlıq modeli çərçivəsində bu layihələrdə iştirak edir. SINAM həmçinin hazırda dövlət sektoru müəssisəsi ilə birgə e-ticarət layihəsini həyata keçirir və yaxın vaxtlarda sistem istismara veriləcək.

• Hazırda SINAM Qarabağda işğaldan azad edilmiş ərazilərdə praktiki olaraq hər şeyi sıfırdan yaradaraq İT texnologiyaların tətbiqi üzərində fəal işləyir. Bu halda hansı xüsusiyyətlər nəzərə alınmalıdır?

Azərbaycan dünyada ilk dəfə olaraq “ağıllı” texnologiyaların sistemli istifadəsi ilə bütöv bir region yaratmaq üçün unikal imkana malikdir. Eyni zamanda, texnologiyalar həm tikilməkdə olan şəhərlərdə, həm də kəndlərdə tətbiq oluna və “vahid şəbəkə” ilə birləşdirilə bilər. Regionun praktiki olaraq sıfırdan qurulması faktı şəksiz üstünlük deməkdir. Lakin texnologiyadan texnologiya xatirinə deyil, insanın səmərəliliyini artırmaq üçün istifadə edilməlidir. Texnologiyalardan istifadə nəticəsində əldə olunacaq faydaları aydın şəkildə müəyyən etmək və onun iqtisadi əsaslandırılmasını vermək lazımdır. Əgər sistemli yanaşmadan danışırıqsa, onda “ağıllı” texnologiyalar üç prinsip əsasında yaradılmalıdır. Dəstəkləyici infrastruktura malik innovativ ekosistemi formalaşdırmaq, şəhər və kənd sakinləri üçün çoxsaylı rəqəmsal xidmətlər üçün zəmin yaratmaq lazımdır. Eyni zamanda, innovasiyanın yerlərdə biznesə gətirə biləcəyi faydaları da nəzərə almaq lazımdır. Əgər sakinlər davamlı inkişaf üçün real fayda əldə etməsələr, o zaman regionda innovasiyaların uğurundan danışmaq çətin olacaq və burada başa düşmək lazımdır ki, dövlət üçün təkcə ekosistemi deyil, həm də innovasiyaya əsaslanan biznes mühiti yaratmaq çox çətindir. Bu halda yenə də dövlət-özəl tərəfdaşlıq modeli idealdır və bu model Qarabağın inkişafı sisteminə ideal şəkildə inteqrasiya oluna bilər. Biznes, iqtisadi əsaslandırma nəzərə alınaraq innovasiyalardan istifadə üçün effektiv olacaq çoxlu parlaq fikirlər (insaytlar) təqdim edə bilər. Bu və ya digər texnologiyanı tətbiq etməzdən əvvəl “mənfəət nə olacaq”, “bu texnologiyanın tətbiqindən sərmayənin qaytarılması mümkün olacaqmı”, “texnologiyanın mövcud problemin ənənəvi həlli ilə müqayisədə üstünlükləri nədən ibarətdir” və s. kimi mühüm suallara cavab vermək lazımdır. Əgər suallara müsbət cavab verə bilsək, o zaman innovasiyaları yerli əhalinin davamlı inkişafının xidmətinə verə bilərik.

Qeyd edim ki, SİNAM hazırda Zəngilan rayonunun Ağalı kəndində həyata keçirilən “ağıllı kənd” layihəsində fəal iştirak edir. Bu kənddə texnologiyaların tətbiqi bir neçə istiqamətdə həyata keçirilir və bunların hamısı birlikdə sinerji effekt verəcək. “Ağıllı kənd təsərrüfatı” texnologiyaları fermerlərə innovasiyadan istifadə etməklə idarəetmənin səmərəliliyini və məhsuldarlığı artırmağa imkan verəcək. Kənddə həmçinin “Əşyaların İnterneti (IoT)” texnologiyaları tətbiq olunacaq və fermer avadanlıqlarından məlumatların toplanması və onların emalı üçün IoT şəbəkəsi qurulacaq. Tətbiq olunan geoinformasiya sistemləri də verilənlər bazaları ilə birləşdiriləcək və fermer təsərrüfatlarının idarə olunmasının səmərəliliyini artıracaq. Kənddə distant tədris metodları da daxil olmaqla müasir tədris texnologiyalarının tətbiq olunduğu “ağıllı məktəb” fəaliyyət göstərəcək. Layihə başa çatdıqdan və aralıq nəticələrin təhlilindən sonra bu “ağıllı kənd” layihəsi təkcə Qarabağda və bütün Azərbaycanda deyil, kənd təsərrüfatında innovasiyalara ciddi ehtiyacı olan üçüncü dünya ölkələrində də uğurla həyata keçirilə bilər. Bu layihənin özəlliyi ondadır ki, “ağıllı kənd” tam işçi vəziyyətdə təhvil əsasında istifadəyə verilir və bu gün kənd üçün ən zəruri olan hər şeyi özündə birləşdirir. Bundan əlavə, gələcəkdə mövcud texnologiyaların yenilənməsi və ya yeni xidmətlərin əlavə edilməsi ilə layihə daha da mürəkkəbləşə bilər.

• Azərbaycanın yüksək texnologiyalar sahəsində yaxşı ənənələri var. Ölkədə ən mürəkkəb layihələr həyata keçirilib, nəinki ölkə daxilində, hətta xaricdə də fəaliyyət göstərən iri İT şirkətləri var. Amma nədənsə Azərbaycanda bütün dünyaya uğurla miqyaslana bilən və dünyanı fəth edə biləcək İT məhsulları yoxdur. Sizcə, səbəb nədir?

Bu, həqiqətən çətin məsələdir və onun həlli üçün parçalanma prinsipini tətbiq etmək və kökləri tapmaq lazımdır. Həqiqətən də, Azərbaycan məhsulları yüksək keyfiyyətlidir və uğurla istifadə olunur, lakin biz hələlik sektorları təmamilə transformasiya edə biləcək və yeni biznes modellər üzərində qurulan rəqəmsal həlləri qlobal bazara təqdim edə bilmirik. Amma əlbəttə ki, bu asan məsələ deyil və belə “inqilabi” həllər hər gün yaranmır. Məsələn, belə həllərə misal kimi Uber və ya Airbnb-ni göstərmək olar.

Ancaq sualınıza cavabı bir iyerarxik struktur səviyyəsində axtarmaq olmaz və prosesdə bütün maraqlı tərəflərin iştirakı tələb olunur. Sektorların kökündən transformasiyasını təmin edən həllər axtarmaq və yaratmaq üçün qeyri-standart kateqoriyalarla düşünməyi bacaran xüsusi növ insanlar lazımdır. Düşünürəm ki, ilk növbədə, həm təşəbbüskar insanlar üçün səlahiyyətli iyerarxik strukturlarda, həm də startaplar üçün ekosistemdə dinamik mühit yaratmaq lazımdır ki, orada istedadlı insanlar rahat şəraitdə bütöv sahələri dəyişdirə biləcək rəqəmsal məhsulları yarada və inkişaf etdirə bilsinlər. Fikrimcə, aidiyyəti dövlət qurumları, iri İT biznes və startaplar bir masa arxasında əyləşib Azərbaycanda qlobal səviyyədə uğurla miqyaslana biləcək texnologiyaların inkişafına əngəl törədən maneələri birlikdə araşdırmalıdır.

Leyla AXUNDOVA